قرابت رضاعی چیست؟ حدود، شرایط و آثار آن
بر اساس قانون مدنی یکی دیگر از اقسام قرابت، قرابت رضاعی است. قرابت رضاعی ناشی از شیرخوارگی است و فقط از نظر منع ازدواج موثر است. منظور از قرابت، رابطه ای است که دو شخص را به طور مستقیم (مانند مادر و فرزند) یا غیرمستقیم و با واسطه فرد دیگری (مانند خواهران و برادران) به یک دیگر پیوند می دهد. قرابت در لغت به معنای خویشاوندی است و قانون مدنی آن را به سه دسته قرابت نسبی، قرابت سببی و قرابت رضاعی تقسیم کرده است. در این مقاله ابتدا به این می پردازیم که که قرابت رضاعی چیست و چه آثاری دارد.
قرابت رضاعی چیست؟
رضاع در لغت به معنی شیر خوردن است. شیر خوردن طفل از زنی که مادر طبیعی و نسبی او نیست، با شرایطی که قانون مقرر داشته، ایجاد یک نوع رابطه خویشاوندی می کند که آن را قرابت رضاعی می گویند.
قرابت رضاعی ویژه حقوق اسلام و کشور های اسلامی است و حتی در قانون مدنی ترکیه که ترجمه قانون مدنی سوئیس است این گونه قرابت شناخته شده است. لیکن در حقوق فرنگی قرابت رضاعی دیده نمی شود.
قرابت رضاعی قبل از اسلام وجود داشته است، قوم عرب برای شیرخوارگی اهمیت خاصی قائل بودند و از خویشان رضاعی خود حمایت می کردند، همانگونه که از خویشان نسبی حمایت می کردند. اسلام این گونه قرابت را که زیانی نداشته به رسمیت شناخته ولی حدود آن را مشخص و شرایط و آثار آن را تعیین کرده است. بنابراین قرابت رضاعی از نهاد های امضایی اسلام است نه تاسیسی.
قرابت رضاعی در حقوق اسلام مستند به قرآن و سنت و اجماع است. قرآن در آیه 23 سوره نساء در بیان زنانی که ازدواج با آنان ممنوع است می فرماید:
” … وَ أُمَّهَاتُكُمُ اللَّاتِي أَرْضَعْنَكُمْ وَأَخَوَاتُكُمْ مِنَ الرَّضَاعَةِ … “
” … مادرانی که شما را شیر داده اند و خواهران رضاعی شما … “
اگرچه این آیه فقط از مادران و خواهران رضاعی سخن گفته است، ولی فقها با توجه به احادیث و اخبار دامنه خویشان رضاعی را گسترش داده اند. از جمله احادیث معروف در این زمینه حدیثی است از پیغمبر (ص) که می گوید:
“یحْرُمُ مِنَ الرَّضَاعِ مَا یَحْرُمُ مِنَ النَّسَبِ “
” رضاع از حیث حرمت نکاح در حکم نسب است “
بنابراین، در حقوق اسلام، اثر قرابت رضاعی فق از لحاظ منع نکاح است و آثار دیگری قرابت نسبی مانند انفاق و توارث در قرابت رضاعی وجود ندارد.
آثار قرابت رضاعی
در توجیه قرابت رضاعی گفته اند: شیر دادن کودک به اندازه ای که موجب رشد و نمو او باشد یک نوع رابطه طبیعی ایجاد می کند که همانند قرابت نسبی است و حقوق نباید آن را نادیده بگیرد.
فرزند نسبی از خون مادر تغذیه کرده و رابطه ای خونی بین این مادر و فرزند وجود دارد، فرزند رضاعی هم از شیر مادر که از خون اوست پرورش یافته است، به علاوه شیردادن زن به کودک در تربیت روانی و معنوی و رشد شخصیت او موثر است و یک نوع رابطه عاطفی هم بین آنان ایجام می کند، پس قرابت رضاعی شبیه قرابت نسبی است و شناختن آن در حقوق مبتنی بر فطرت و طبیعت است.
ماده 1046 قانون مدنی به پیروی از فقه امامیه درباره شرایط قرابت رضاعی و اثر آن چنین می گوید:
قرابت رضاعی از حیث حرمت نکاح در حکم قرابت نسبی است مشروط بر این که:
اولا) شیر زن از حمل مشروع حاصل شده باشد.
ثانیا) شیر مستقیما از پستان مکیده شده باشد.
ثالثا) طفل لااقل یک شبه آنه روز و یا ۱۵ دفعه متوالی شیر کامل خورده باشد بدون اینکه در بین غذای دیگر یا شیر زن دیگر را بخورد.
رابعا) شیر خوردن طفل قبل از تمام شدن دو سال از تولد او باشد.
خامسا) مقدار شیری که طفل خورده است از یک زن و از یک شوهر باشد بنابراین اگر طفل در شبانه روز مقداری از شیر یک زن و مقداری از شیر زن دیگر بخورد موجب حرمت نمی شود اگرچه شوهر آن دو زن یکی باشد و همچنین اگر یک زن یک دختر و یک پسر رضاعی داشته باشد که هر یک را از شیر متعلق به شوهر دیگر شیر داده باشد آن پسر و یا آن دختر برادر و خواهر رضاعی نبوده و ازدواج بین آن ها از این حیث ممنوع نمی باشد.
بنابراین قرابت رضاعی فقط از حیص حرمت نکاح موثر است و سایز آثار قرابت نسبی از قبیل انفاق و توارث در قرابت رضاعی نیست، قرابت رضاعی در همان حدود قرابت نسبی مانع نکاح است. به عبارت دیگر قرابت رضاعی آنگاه مانع نکاح است که اگر نسبی باشد، مانع نکاح تلقی شود.
ماده 1045 قانون مدنی:
نکاح با اقارب نسبی ذیل ممنوع است اگر چه قرابت حاصل از شبهه یا زنا باشد.
۱) نکاح با پدر و اجداد و با مادر و جدات هر قدر که بالا برود.
۲) نکاح با اولاد هر قدر که پایین برود.
۳) نکاح با برادر و خواهر و اولاد آنها تا هر قدر که پائین برود.
۴) نکاح با عمات و خالات خود و عمات و خالات پدر و مادر و اجداد و جدات.
مثلا همانگونه که شخص نمی تواند با پدر، پدربزرگ، فرزند، برادر و خواهر نسبی خود ازدواج کند با خویشان رضاعی خود نیز که دارای همین عناوین باشند نمی تواند عقد نکاح ببندد.
آیا شخص در حدودی که نمی تواند با خویشان نسبی همسرش ازدواح کند (مانند مادرزن) با خویشان رضاعی او هم نمی تواند ازدواج نماید؟
ماده 1045 قانون مدنی:
نکاح بین اشخاص ذیل به واسطه مصاهره ممنوع دائمی است.
۱) بین مرد و مادر و جدات زن از هر درجه که باشد اعم از نسبی و رضاعی.
۲) بین مرد و زنی که سابقا زن پدر و یا زن یکی از اجداد یا زن پسر یا زن یکی از احفاد او بوده است هر چند قرابت رضاعی باشد.
۳) بین مرد با اناث از اولاد زن از هر درجه که باشد ولو رضاعی مشروط بر اینکه بین زن و شوهر زناشویی واقع شده باشد.
