ازدواج چیست؟ و انواع نکاح دائم و موقت در قانون ایران

ازدواج را نکاح و زواج نیز می‌گویند. نکاح عقدی است که به موجب آن زن و مردی، به منظور تشکیل خانواده و شرکت در زندگی، با هم متحد می شوند. نکاح از عقودی است که جنبه مالی و غیرمالی هر دو را داراست. زیرا، از طرفی، در اثر عقد نکاح مرد موظف می شود که نفقه زن و سایر اعضای خانواده را بپردازد و مالی را به عنوان مهریه به زن بدهد، و از سوی دیگر، زن و مرد مکلف می شوند که برای تشیید مبانی خانواده و تربیت فرزندان با هم همکاری کنند.

تعریف ازدواج چیست؟

نکاح یا ازدواج در قانون مدنی ایران و بسیاری از کشورها، از جمله قانون مدنی فرانسه، تعریف نشده است. گرچه ممکن است تصور شود بداهت امر مقنن را از تعریف بی‌نیاز کرده است ولی شاید متنوع بودن آثار و نتایج نکاح و روشن نبودن ارکان و عناصر اصلی آن مقنن را از تعریف این تاسیس حقوقی مهم منصرف کرده باشد.

نکاح در لغت به معنی ضم (پیوستن) است و در اصطلاح حقوقی می‌توان آن را چنین تعریف کرد:

«نکاح قراردادی است که به موجب آن زن و مرد در زندگی با یکدیگر شریک و متحد شده، خانواده ای تشکیل می دهند.»

ممکن است گفته شود این تعریف جامع نیست، زیرا شامل نکاح منقطع (متعه) که از اقسام نکاح است نمی‌گردد، ولی می‌توان گفت: در نکاح منقطع نیز تشکیل نوعی خانواده مورد نظر است و شرکت در زندگی و اتحاد زن و مرد به نحوی تحقق می‌یابد، اگرچه خانواده‌ای که بدین سان تشکیل می‌شود به استحکام و ارزش خانواده ناشی از نکاح دائم نیست و تعاون و همبستگی خانوادگی در نکاح دائم به مراتب بیشتر است.

بعضی از استادان حقوق در تعریف نکاح گفته اند:

«نکاح عبارت از رابطه حقوقی است که به وسیله عقد بین مرد و زن حاصل می گردد و به آن ها حق می دهد که تمتع جنسی از یکدیگر ببرند»

ایرادی که بر این تعریف می‌توان گرفت آن است که تمتع جنسی جزء ماهیت نکاح نیست و بدون آن نیز نکاح می‌تواند تحقق پیدا کند، لذا نباید آن را در تعریف نکاح آورد. و بعضی دیگر از حقوقدان‌های اسلامی نکاح را چنین تعریف کرده‌اند:

«نکاح عقدی است که به هر یک از زوجین حق استمتاع از دیگری را به وجه مشروع می‌دهد.»

اگر استمتاع را در این تعریف به معنی عام و شامل هرگونه بهره‌گیری بدانیم، تعریف مذکور درست و قابل قبول خواهد بود.

انواع ازدواج در قانون ایران

نکاح یا ازدواج در حقوق ایران بر دو قسم است: نکاح دائم و نکاح مُنقَطِع که آن را مُتعِه و نکاح موقت (ازدواج موقت) نیز می‌گویند.

1) ازدواج دائم

نکاح دائم اساساً یک قرارداد غیرمالی است، هرچند که پاره‌ای آثار مال بر آن مترتب است. آثار مالی نکاح جنبه تبعی و فرعی دارد و از این رو نکاح را از صورت یک قرارداد غیرمالی خارج نمی‌کند؛ مهر که ممکن است ضمن نکاح و با یک قرارداد تبعی تعیین شود جزو ماهیت نکاح نیست؛ ازدواج دائم حتی بدون تعیین مهر هم صحیح است و در این صورت، پس از نزدیکی، مهرالمثل به زن تعلق می‌گیرد.

2) ازدواج موقت

ازدواج موقت از ویژگی‌های مذهب شیعه است و در فقه امامیه پیروی کرده است. فقهای امامیه برای صحت این نکاح به آیات قرآن به ویژه آیه 24 از سوره نسا و نیز به روایات و اخبار و اجماع علمای مذهب استناد می‌کنند.

در کشور‌های غربی نکاح موقت وجود ندارد و در بعضی از کشور‌های اسلامی از جمله مراکش، تونس، عراق، سوریه و مصر که تحت تاثیر مکاتب اهل سنت هستند نکاح منقطع پذیرفته نشده است. هر چند قانونگذار این کشور‌ها در تعریف و بحث نکاح دوام را به عنوان شرط اساسی نکاح ذکر نکرده است، ولی فکر حاکم و عدم ذکر نکاح منقطع به عنوان نکاح صحیح و ریشه‌های حقوق خانواده در این کشور‌ها دلیل نپذیرفتن این نهاد حقوقی است.

مفهوم نامزدی در ازدواج

در مواردی که دو شخص تصمیم به بستن پیمانی گرفته‌اند و در شرایط آن نیز با هم کنار آمده‌اند، گاه به دلیل موانع خارجی نمی‌توانند پیمان نهایی را به طور قطع واقع سازند. پس، برای اینکه زمینه را آماده سازند و در آینده نیز به وقع قرارداد مطمئن باشند، در برابر هم تعهد می‌کنند که آن را در مدت معین و با همان شرایط مورد توافق منعقد سازند. این پیمان مقدماتی را «وعده قرارداد» یا «پیش قرارداد» و گاه «قولنامه» می‌نامند.

در نکاح نیز مرسوم است که پیش از ازدواج مرد به خواستگاری زن می‌رود، با هم درباره زندگی آینده گفتگو می‌کنند، خویشان نزدیک طرفین نیز نیک و بد این انتخاب را می‌سنجند و سرانجام، هنگامی که به توافق رسیدند، زن و مرد نامزد می‌شوند. هرچند که در این باره هیچگاه تنظیم نمی‌شود، ولی معنی عرفی نامزدی این است که پسر و دختر، هم آمادگی خود را برای ایجاد خانواده اعلام می‌دارند، و هم ملتزم می‌شوند که همسر یکدیگر شوند.

ارزش ازدواج

نکاح یک سنت فطری و نهاد اجتماعی است که از دیرباز وجود داشته و همه شرایع و قوانین آن را ترغیب کرده‌اند. مصلحت فرد و اجتماع در این است که زن و مرد پیمان زناشویی ببندند و خانواده تشکیل دهند.

فایده فردی: نکاح مانع آلودگی فرد و غوطه ور شدن او در ورطه فساد است. کسی که به تنهایی زندگی می‌کند و از ازدواج می‌گریزد و به ارضاء غریزه جنسی نظمی صحیح و اخلاقی نمی‌دهد دستخوش فساد و تباهی و بیماری است و نمی‌تواند سلامت جسمی و روحی خود را حفظ کند.

فاید اجتماعی: از لحاظ اجتماعی نکاح را ارزشی فراوان است، جامعه‌ای سعادتمند می‌شود که رابطه جنسی و توالد و تناسل در آن منظم و پایه صحیح استوار باشد؛ جامعه‌ای که رابطه جنسی در آن آزاد و بی‌بندوبار باشد با فساد و تباهی دست به گریبان خواهد بود. و هسته مرکزی جامعه، خانواده است که با ازدواج تشکیل می‌شود.