حق انتفاع یکی از شاخه ها و مراتب مالکیت است، که در اثر قرارداد به شخصی واگذار می‌شود. حق انتفاع حق عینی است و موضوع آن باید شیء مادی باشد. حق انتفاع از دین و حقوق معنوی، مانند حق مولف و مخترع، را باید بر طبق مفاد ماده 10 قانون مدنی بررسی کرد. ولی، حق انتفاع اختصاص به اموال غیرمنقول ندارد و نسبت به اموال منقول نیز برقرار می‌شود.
[ مقاله مرتبط: اموال منقول و غیر منقول چیست؟ ]
تعریف حق انتفاع
برابر ماده 40 قانون مدنی:
حَقِ اِنتِفاع عبارت از حقی است که به موجب آن شخص می‌تواند از مالی که عِین آن ملک دیگری است یا مالک خاصی ندارد استفاده کند.
از تعریف فوق چنین بر می‌آید که:
اولاً، حق انتفاع یک حق عینی است و موضوع آن شیء معین مادی، اعم از منقول یا غیرمنقول، است.
ثانیاً، موضوع حق انتفاع مال متعلق به غیر یا مالی است که مالک خاص ندارد.
حق انتفاع به مالکیت منفعت نزدیک است ولی نباید این را با آن اشتباه کرد. حق انتفاع حقی ضعیفتر از مالکیت منفعت است. در مورد مالکیت منفعت اجزاء و ذرات منفعت در ملک صاحب آن حاصل می‌شود؛ اما در حق انتفاع، منتفع مالک منفعت نیست، بلکه ذرات منفعت، اگر عین مالک خاص داشته باشد، در ملک مالک به وجود می‌آید و منتفع فقط دارای حق استفاده است.
مثلاً مستاجر مالک منفعت است و اجزاء منفعت در ملک وی حاصل می‌شود و اصولا می‌تواند به موجب اجاره، منفعت را به غیر تملیک نماید. لیکن دارنده حق سکنی (از اقسام انتفاع) فقط دارای حق سکونت است و نمی‌تواند ملک مورد انتفاع را به دیگری اجاره دهد، چه منتفع مالک منفعت نیست، تا بتواند آن را به دیگری منتقل نماید.
بنابراین هرگاه باغ میوه‌ای اجاره داده شود، چون مستاجر مالک منفعت است، پس از انقضاء اجاره، مالک میوه‌هایی خواهد بود که تا آن تاریخ در باغ وجود داشته است. اما اگر شخص فقط دارای حق انتفاع باشد، در پایان مدت انتفاع، هیچ حقی نسبت به میوه‌های موجود نخواهد داشت.
انواع حق انتفاع
قانون مدنی انتفاع را به سه دسته تقسیم کرده، و مبحث اول این فصل را به (عُمری و رُقبی و سُکنی) که حق انتفاع به معنی خاص نیز نامیده می‌شود، و مبحث دوم را به (وقف) و مبحث سوم را به (حق انتفاع از مباحات) اختصاص داده است.
نکته: حق انتفاع به معنی خاص و وقف دارای احکام مشترک می‌باشند.
مبحث اول: حق انتفاع به معنی خاص
حق انتفاع به معنی خاص بر پنج قسم است: حبس مطلق – حبس موبد – عمری – رقبی – سکنی. حق انتفاع به معنی خاص را چنانکه از ماده 47 قانون مدنی معلوم می شود حبس نیز می‌گویند.
1) حبس مطلق
تعیین مدت، از شرایط اساسی صحت عقد حق انتفاع نمی باشد بر خلاف آنچه در عقد اجاره است لذا مالک می تواند حق انتفاع از ملک خود را بدون آنکه مدتی برای آن معین کند به دیگری واگذار نماید این عقد را حبس مطلق گویند.
اگر حق انتفاع به طور مطلق و بدون قید مدت به کسی داده شده باشد، آن را حبس مطلق گویند.
عقد مزبور جایز است و هر یک از منتفع و مالک می‌تواند هر زمان رجوع نموده عقد را فسخ نماید و مانند عقود جایز دیگر به فوت و جنون هر یک از مالک و منتفع، عقد مزبور منحل می‌گردد. این است که ماده 44 قانون مدنی می‌گوید:
در صورتی که مالک برای حق اِنتِفاع مدتی معین نکرده باشد حَبس مطلق بوده و حق مزبور تا فوت مالک خواهد بود مگر اینکه مالک قبل از فوت خود رجوع کند.
بنابراین، در این نوع حق انتفاع، برخلاف اقسام دیگر، مالک حق رجوع دارد و همواره می‌تواند قرارداد حق انتفاع را بر هم زند و هرگاه در مدت حیات خود از حق رجوع استفاده نکرد، با فوت او حق انتفاع ساقط خواهد شد.
نکته: کلمه حبس، هرگاه بدون وصف مطلق به کار رود، شامل کلیه اقسام حق انتفاع است.
2) حبس موبد
حبس موبد حق انتفاعی است که در عقد آن، دوام قید شده باشد بدین جهت آن را موبد گویند. حبس موبد مانند وقف می باشد و مادام که عین باقی است منافع از آن منتفع خواهد بود و بدین جهت نمی توان در آن شرط عوض نمود و یا حق فسخ قرار داد. قانون مدنی نامی از حبس موبد نبرده است ولی قانون اوقاف در ماده 3 متذکر گردیده است.
3) عمری
چنانکه ماده 41 قانون مدنی می‌گوید:
عُمری حق اِنتِفاعی است که به موجب عقدی از طرف مالک برای شخص به مدت عُمر خود یا عمر مُنتَفِع و یا عمر شخص ثالثی برقرار شده باشد.
چون مدت حق انتفاع در عمری، عمر یکی از طرفین یا شخص ثالث می‌باشد آن را عمری گویند. عقد عمری لازم است و تا انقضاء مدت، هیچ یک از متعاقدین نمی‌تواند آن را فسخ نماید ولی می‌توانند به تراضی آن را اقاله و تفاسخ کنند.
اگر حق اِنتفاع برای مدت عمر مالک برقرار شده باشد، با مرگ او برطرف می‌شود. ولی، اگر به مدت عمر منتفع یا ثالث باشد، فوت مالک اثری در آن ندارد و وارثان او نمی‌توانند مزاحم صاحب حق شوند.
4) رقبی
چنانکه ماده 42 قانون مدنی می‌گوید:
رُقبی حق اِنتِفاعی است که از طرف مالک برای مدت معینی برقرار می‌گردد.
رقبی در لغت به معنی انتظار است و اینگونه حق انتفاع را از آن جهت رقبی گویند که مالک در انتظار پایان مدت است، تا از مال خود منتفع گردد. عقد مزبور مانند عمری لازم می‌باشد.
تفاوت عمده عمری و رقبی در این است که، در رقبی مدت برقراری از طرف مالک معین شده و ارتباطی به عمر دو طرف یا شخص ثالث ندارد.
5) سکنی
ماده 43 قانون مدنی می‌گوید:
اگر حق اِنتِفاع عبارت از سکونت در مَسکنی باشد سُکنی یا حق سکنی نامیده می‌شود و این حق ممکن است به طریق عُمری یا به طریق رُقبی برقرار شود.
و همچنین ممکن است سکنی به طور مطلق یا موبد قرار داده شود. سکنی از نظر مدت، قسم ممتازی از حق انتفاع نیست و فقط از نظر کثرت استعمال و شیاع آن، قانون نام خاصی برای حق سکونت انتخاب کرده است.
مبحث دوم: وقف
وقف در لغت به معنی ایستادن و نگهداشتن است و در اصطلاح حقوقی ماده 55 قانون مدنی بیان می‌کند:
وَقف عبارت است از اینکه عِین مال حَبس و منافع آن تَسبیل شود.
در عقد وقف حق انتفاع به طور موبد برای صاحبان حق برقرار می‌شود، و به همین جهت رابطه مالک اصلی نیز با مال موقوفه قطع می‌گردد. عقد وقف، به خاطر اهمیت خاصی که از نظر اجتماعی دارد، یکی از عقود معین است.
مقصود از حبس عین، نگاهداری مال و منع از نقل و انتقال آنست. بنابراین، بعد از وقف، نه مالک سابق حق دارد آن را به دیگری منتقل کند، و نه موقوف علیهم می‌توانند عین موقوفه را بفروشند. تنها در مواردی که موقوفه در معرض خرابی باشد و آباد کردن آن ممکن نگردد، یا بیم خونریزی بین موقوف علیهم برود، قانون فروش آن را به طور استثنایی مجاز شمرده است.
نکته: اثر وقف ایجاد نوعی حق انتفاع برای موقوفه علیه یا موقوف علیهم است و مقررات اصلی و عمده آن در قانون مدنی (مواد 55 تا 91) آمده است.
مبحث سوم: حق انتفاع از مباحات
مباحات اموالی را گویند که مالک ندارد و هر کس می تواند طبق مقررات مربوط به هر قسم، آنها را تملک کند و همچنین طبق ماده 92 قانون مدنی:
هر کس می‌تواند با رعایت قوانین و نظامات راجِعه به هر یک از مُباحات از آنها استفاده نماید.
بنابراین، افراد می‌توانند حق انتفاعی برای خود، با رعایت مقررات، نسبت به مال مباح ایجاد کنند، بدون اینکه قصد تملک آن را داشته باشند.
زوال حق انتفاع
ماده 51 قانون مدنی می‌گوید حق انتفاع در موارد ذیل زائل می‌شود:
1) در صورت انقضاء مدت: یعنی پس از آنکه مدت معینه در عقد در مورد رقبی منقضی گردد و فوت کسی که حق انتفاع به عمر او قید شده در عمری برسد، حق انتفاع خاتمه پیدا می‌نماید و بدین جهت است که مالک می‌تواند آن را قبل از انقضاء مدت برای مدت بعد از انقضاء به اجاره واگذار نماید.
امر مزبور در مورد عمری و رقبی است و در حبس مطلق که مدت در عقد ذکر نگردیده مانند حبس موبد، حق انتفاع باقی به بقاء عین است ولی چون عقد حبس مطلق، جایز است مالک در هر زمان می‌تواند رجوع نماید چنانچه در ماده ۴۴ قانون مدنی گفته شده است.
2) در صورت تلف شدن مالی که موضوع انتفاع است: چنانکه اتوموبیلی که حق انتفاع از آن به دیگری واگذار شده دچار حریق شود و بسوزد و یا اسبی که مورد حق انتفاع قرار گرفته بمیرد، حق انتفاع منتفی می‌شود زیرا انتفاع تابع وجود عین ملک است و با تلف آن حق زائل می‌گردد.
در صورتی که کسی مال موضوع حق انتفاع را تلف کند و یا سبب تلف آن گردد و سپس بدل آن را از مثل یا قیمت به مالک رد نماید، بدل مزبور بدل عین و منفعت است. بنابراین به نظر می‌رسد که هرگاه بدل مثل باشد حق انتفاع بر آن برقرار می‌شود و هرگاه قیمت باشد منتفع نسبت به ارزش حق انتفاع تفویت شده، در قیمت شریک است.
در صورت تمایل جهت مشاوره حقوقی حق انتفاع و ملک از طریق لینک زیر اقدام نمایید:
