تعریف حق مالکیت در قانون اساسی چیست؟
اشخاص نسبت به اموال ممکن است حق مالکیت داشته باشند یا حق انتفاع و یا حق ارتفاق. البته، حقوق مختلفی که اشخاص نسبت به اموال دارند منحصر در موارد گفته شده نیست. مثلا ممکن است شخصی نسبت به مالی حق رهن داشته باشد و یا نسبت به زمینی حق تحجیر داشته باشد. علی رغم اینکه بیان ماده به صورت حصری است، ولی، نباید آن را مفهوم حصر دانست. اما این حقوق مهمترین حقوقی هستند که اشخاص نسبت به اموال دارند. در ادامه درباره حق مالکیت در قانون اساسی بحث خواهیم کرد و در انتها به تعریف مفهوم حق مالکیت خواهیم پرداخت.
ماده 29 قانون مدنی:
ممکن است اشخاص نسبت به اموال علاقه‌های ذیل را دارا باشند:
۱- مالکیت (اعم از عین یا منفعت).
۲- حق انتفاق.
۳- حق ارتفاق به ملک غیر.
حق مالکیت در قانون اساسی
اهمیت حق مالکیت بر کسی پوشیده نیست. با حق مالکیت است که افراد می توانند نیاز های مادی و معنوی خویش را برطرف سازند. اهمیت حق مالکیت تا آنجا است که قانون اساسی جمهوری اسلامی چند اصلی را بدان اختصاص داده است. از جمله اصل 45 قانون اساسی که مقرر می دارد:
در این اصل قانونگذار واژه انفال را بکاربرده است. انفال جمع نفل می باشد و در لغت دارای دو معنی است:
1- بهره، بخشش، غنیمت 2- چیزی که زائد و اضافه بر اصل باشد (مثل نماز نافله).
در قرآن کریم سوره ای هم با همین نام داریم که نخستین آیه آن می فرماید:
يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْأَنْفَالِ ۖ قُلِ الْأَنْفَالُ لِلَّهِ وَالرَّسُولِ ۖ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَصْلِحُوا ذَاتَ بَيْنِكُمْ ۖ وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ
(ای رسول ما) امت از تو حکم انفال را سؤال کنند (یعنی غنایمی که بدون جنگ از دشمنان به دست مسلمانان آید و زمینهای خراب بی‌مالک، معادن، بیشه‌ها، فراز کوهها، کف رودها، ارث کسی که وارث ندارد، قطایع ملوک، خلاصه ثروتی که بی‌رنج مردم حاصل شود) جواب ده که انفال مخصوص خدا و رسول است (که رسول و جانشینانش به هر کس و هر قدر صلاح دانند ببخشند) پس شما مؤمنان باید از خدا بترسید و در رضایت و مسالمت و اتحاد بین خودتان بکوشید و خدا و رسول او را اطاعت کنید اگر اهل ایمانید.
از آیه نمی توان استنباط کرد که انفال به چه اموالی گفته می شود. ولی، با توجه به شان نزول این آیه می توان گفت غنائم جنگی انفال است و با توجه به روایتی که در دست داریم سایر مصادیق انفال را می توان به قرار زیر نام برد.
زمین های موات، اراضی غیر موات اجانب در صورتی که بدون اعمال قدرت به وسیله نیروهای مسلمانان به حکومت اسلامی واگذار شده باشد، اراضی غیر موات اجانب که با اعمال قدرت نیروهای اسلام بدون اذن اما به چنگ آمده باشد، اراضی بدون مالک، اراضی که مالکان آن به علل آسمانی یا زمینی از بین رفته اند، اراضی خالصه و اموال روسای خارجی مغلوب در جنگ با حکومت اسلامی، اراضی متوفایی که وارث قانونی ندارد، سواحل دریاها، سواحلی که از آب خارج می شوند، جنگلها و نیزار ها، اموال بلا وارث، دریاها، رودها، آنچه از دریاها و رودخانه صید می شود همگی در زمره انفال است.
در واقع تدوین کنندگان اصل 45 قانون اساسی در احصاء مصادیق انفال از همین حقوق امامیه الهام گرفته اند. تعلق انفال به پیامبر و پس از او به امام از حیث مقام و منصب و به دیگر سخن به لحاظ ولایت ایشان است. لذ ملک شخصی آنان نمی باشد. و تصدی انفال از سوی پیامبر و امام در واقع همان تصدی دولت اسلامی است و به همین خاطر در قسمت اخیر اصل مزبور انفال در اختیار حکومت اسلامی قرار داده شده است تا بر طبق منافع عامه نسبت به آن ها عمل شود.
اصل 46 قانون اساسی در مورد مالکیت مقرر می دارد:
در این اصل حق مالکیت اشخاص بر آنچه که از طریق کسب و کار مشروع بدست آورده اند مورد تضمین قرار داده شده است و از آن حمایت بعمل آمده است. و همچنین اصل 47 قانون اساسی می گوید:
علاوه بر این اصول که از حق مالکیت حمایت می کند، اصل 22 قانون اساسی نیز به نحو دیگری از این حق حمایت کرده است:
در این اصل وقتی گفته شده است که مال افراد از تعرض مصون است، در حقیقت می توان گفت از حق مالکیت حمایت کرده است.
تعریف حق مالکیت
قانون مدنی حق مالکیت را تعریف نکرده است. اما بعضی از حقوقدانان آنرا اینگونه تعریف کرده اند:
«مالکیت عبارت از رابطه ای است که بین شخص و چیز مادی تصور شده و قانون آن را معتبر شناخته و به مالک حق می دهد که انتفاعات ممکنه را از آن ببرد و کسی نتواند از آن جلوگیری کند.»
ایراد این تعریف آن است که حق مالکیت منحصر شده است بر اموال مادی در حالی که اموال غیر مادی هم می توانند موضوع حق مالکیت قرار گیرند. و بعضی دیگر گفته اند:
«مالکیت حقی است دائمی که به موجب آن شخص می تواند در حدود قوانین تصرف در مالی را به خود اختصاص دهد و به هر طریق که مایل است از تمام منافع آن استفاده کند.»
