قاعده حقوقی چیست؟ و اوصاف قاعده حقوقی

برای شناختن قاعده حقوقی و تمیز آن ها از سایر قواعدی که بر فرد و زندگی اجتماعی او حکومت می‌کند، در مرحله نخست، باید عناصری که جوهر حقوق را تشکیل می‌دهد معین شود، سپس با مقایسه قواعد حقوق و اخلاق و مذهب و عدالت، مقامی اینگونه قواعد در میان سایر نظام های اجتماعی دارد روشن گردد.

اوصاف قاعده حقوقی

برای قواعد حقوق اوصاف گوناگون شمرده اند، ولی درباره اساسی بودن هیچ یک از آنها اتفاق نظر وجود ندارد. این خصوصیت ها عبارت است از:

1. قاعده حقوقی الزام آور است؛
2. رعایت قاعده حقوقی از طرف دولت تضمین شده است؛
3. قاعده حقوقی کلی و عمومی است؛
4. حقوق نظامی است اجتماعی: یعنی هدف آن تنظیم روابط اجتماعی است، نه پاکی روح و وجدان انسان.

الزامی بودن حقوق

برای اینکه وکیل بر اساس حقوق بتواند به هدف نهایی خود، یعنی استقرار نظم و عدالت، برسد باید رعایت قواعد آن اجباری باشد. اعلام هایی که گاه در قوانین دیده می شود و همراه با هیچ تکلیفی نیست، چهره حقوقی ندارد و تنها مقدمه اوامر و نواهی قانونگذار است.

حقوق و ضمانت اجرا

قاعده‌ای را که اجرای آن از طرف دولت تضمین نشده است نباید در شمار قواعد حقوقی آورد. زیرا، اگر اشخاص در اجرای آن آزاد باشند و در برابر تخلف خود هیچ مکافاتی نبینند، چگونه می‌توان ادعا کرد که نظمی در جامعه وجود دارد؟

منتها، باید متوجه بود که ضمانت اجرای پاره‌ای از قواعد حقوقی هنوز هم ناقص است و به ویژه این مساله در حقوق عمومی و روابط بین‌المللی بیشتر محسوس است، تا جایی که پاره‌ای از نویسندگان ناچار شده‌اند که داشتن ضمانت اجرا را از اوصاف قواعد حقوقی حذف کنند.

وسایل اجبار قواعد

اجباری که با قواعد حقوق همراه است به صورت های گوناگون جلوه می کند:

1. کیفر متجاوزان: ساده ترین وسیله اجبار اشخاص مجازات کسانی است که از فرمان قانون سرپیچی می‌کنند.

2. اجرای مستقیم قاعده: گاه قاعده حقوقی بطور مستقیم به وسیله قوای عمومی اجرا می شود.

3. بطلان اعمال حقوقی: در پاره ای موارد اجبار اشخاص به صورت بطلان اعمال خلاف آن ها انجام می‌شود

4. مسئولیت مدنی: کسی که در اثر تجاوز به قواعد حقوقی به دیگری ضرر زده است باید آن را جبران کند.

کلی بودن حقوق

مقصود از کلیت داشتن قاعده حقوقی این نیست که همه مردم موضوع حکم آن قرار گیرند. قواعد حقوق باید هنگام وضع مقید به فرد یا اشخاص معین نباشد و مفاد آن با یک بار انجام شدن از بین نرود، هرچند که تنها یک یا چند تن مشمول مقررات آن باشند. بنابراین، قوانین مربوط به مسئوولیت وزیران و اختیارات رئیس جمهور با کلی بودن قواعد آن منافات ندارد، زیرا نسبت به تمام کسانی که در آن وضع خاص قرار دارند قابل اجراست.

حقوق نظام اجتماعی است

هدف حقوق تنظیم روابط اجتماعی است. زندگی دو چهره گوناگون دارد: فردی و اجتماعی. از نظر فردی، انسان نیازمندی های خاص و تکالیف مختلفی دارد که به طور معمول در قلمرو حقوق نیست. ولی اداره زندگی اجتماعی انسان را حقوق به عهده دارد.

تعریف قاعده حقوقی

با توجه به اوصافی که برای حقوق شمردیم، در تعریف آن به اجمال می توان گفت:

پس، تکلیفی که پدر و مادر نسبت به نگاهداری فرزند خود دارند و الزامی که شوهر درباره پرداختن نفقه زن پیدا می کند جنبه حقوقی دارد و حکمی که آن را مقرر می دارد قاعده حقوقی است.

حقوق و نظام ارزش ها

آنان که تنها به قوانین موجود می‌اندیشند و علم حقوق را محدود به شناسایی اراده دولت و مهارت یافتن در تفسیر و اجرای قوانین مدنی و … می‌کنند، از مساله دشوار ارزش قواعد حقوق نیز فارغ هستند و ورود در آن را در صلاحیت خود نمی‌دانند. جامعه‌شناسان سعی دارند که به شیوه علمی ترازوی درست را بیابند. از دیدگاه آنان آنچه متعارف است خوب نیز هست و آنچه از قواعد جاری و واقعی دور می‌شود بد است.

[ مقاله مرتبط: تعریف علم حقوق چیست؟ ]