تعریف اقامتگاه در قانون چیست؟ و انواع آن در حقوق

در فقه اسلامی بحثی راجع به اقامتگاه دیده نمی‌شود و مواد قانونی که راجع به اقامتگاه است با استفاده از حقوق فرانسه و سویس تدوین شده است. اقامتگاه مانند نام، یکی از ویژگی‌ها و ممیزات شخص است و او را از لحاظ حقوقی به محل معنی وابسته می‌سازد. اقامتگاه یک امر فرضی و قانونی است، یعنی محلی است که شخص به حکم قانون در آنجا حاضر فرض می‌شود، اگرچه در آن محل حضور نداشته باشد. در ادامه به تعریف اقامتگاه در قانون مدنی و انواع اقامتگاه می‌پردازیم.

تعریف اقامتگاه

ماده 1002 قانون مدنی در تعریف اقامتگاه می‌گوید:

بنابراین در حقوق ایران، اقامتگاه شخص مرکز مهم امور اوست، بعنی جایی که منافع و فعالیت شخص در آنجا متمرکز است.

ممکم است شخص در محلی سکنا داشته، ولی مرکز مهم امور او جای دیگری باشد، چنانکه در کرج سکنا داشته، لیکن محل کار و فعالیت اقتصادی و منافع و سرمایه او در تهران باشد. در این صورت اقامتگاه و مرکز مهم امور او، تهران است نه محل سکنای وی، بعنی کرج. با وجود این چنان که از ماده 1002 قانون مدنی بر می آید، اصولا محل سکنای شخص مرکز مهم امور و اقامتگاه او فرض می شود، مگر اینکه خلاف آن ثابت شود.

اقامتگاه برای تمایز اشخاص از یکدیگر و تسهیل روابط حقوقی آنان است و تعدد آن با این منظور منافات دارد. به همین دلیل در ماده 1003 قانون مدنی آمده است:

اقسام اقامتگاه

هر شخصی اصولا می‌تواند با اراده و اختیار خود اقامتگاهی را انتخاب نماید یا در قرارداد‌های خصوصی و اوراق دادرسی محلی را به عنوان اقامتگاه خویش برگزیند، اما گاه پاره‌ای از افراد در موقعیت‌های قرار دارند که اقامتگاه بر آنان تحمیل می‌شود و مانند دیگران از آزادی در انتخاب و تعیین اقامتگاه برخوردار نیستند، بنابراین اقامتگاه مطابق قانون بر سه قسم است:

1. اقامتگاه اختیاری یا ارادی
2. اقامتگاه اجباری
3. اقامتگاه انتخابی یا قراردادی

۱. اقامتگاه اختیاری یا ارادی (عمومی)

اقامتگاه اختیاری و یا ارادی جایی است که شخص به میل و اختیار و اراده خود به عنوان محل سکنا و مرکز مهم امور خویش انتخاب می کند و اگر مرکز مهم امور، غیر از محل سکونت انتخابی شخص باشد، اقامتگاه او، چنان که گفتیم، مرکز مهم امور اوست (ماده 1002 قانون مدنی).

۲. اقامتگاه اجباری

اقامتگاه اجباری اقامتگاهی است که قانون برای بعضی از اشخاص با در نظر گرفتن ارتباط و وابستگی آنان به شخص دیگر یا از نظر شغل و مقام آنان به اجبار تعیین می‌کند، بدون آنکه اراده آنان در تعیین آن دخالت داشته باشد. اشخاص ذیل در قانون دارای اقامتگاه اجباری هستند:

الف) اقامتگاه زن شوهردار

براساس ماده 1005 قانون مدنی اقامتگاه زن شوهردا همان اقامتگاه شوهر است. با وجود این زنی که شوهر او اقامتگاه معلومی ندارد و همچنین زنی که با رضایت شوهر خود و یا با اجازه دادگاه مسکن جداگانه اختیار کرده، می تواند اقامتگاه شخصی مستقلی نیز داشته باشد.

اقامتگاه شوهر در صورتی اقامتگاه اجباری زن محسوب می‌شود که زن در آنجا سکونت داشته باشد در این صورت قانون گذار فرض می‌کند که محل سکونت زن مرکز مهم امور اوست، لیکن اگر زن در اقامتگاه شوهر سکونت نداشته باشد، اقامتگاه او مستقل خواهد بود. فرض کنید که مرکز مهم امور و محل سکونت شوهر در مشهد است و زن با رضایت شوهر در قم سکنا گزیده است، در این صورت اقامتگاه زن در قم خواهد بود، نه در مشهد.

ب) اقامتگاه محجور

محجور کسی است که به علت صغر سن یا نقص یا اختلال قوای دماغی از تصرف آزادانه در اموال و اداره امور حقوقی خود ممنوع است. طبق ماده 1006 قانون مدنی، اقامتگاه صغیر یا محجور، همان اقامتگاه ولی یا قیم آنهاست.

بنابراین اقامتگاه طفلی که هنوز به سن بلوغ و رشد نرسیده است الزاما اقامتگاه پدر و جد پدری او یا اقامتگاه شخص منصوب از طرف یکی از آنان (وصی) یا کسی است که از طرف دادگاه برای سرپرستی او معین شده که در اصطلاح حقوقی قیم نامیده می‌شود.

ج) اقامتگاه مامورین دولت

طبق ماده 1007 قانون مدنی، اقامتگاه مامورین دولتی، محلی است که در آنجا ماموریت ثابت دارند. بنابراین هرگاه ماموری برای بازرسی و یا انجام دادن ماموریتی بطور موقت به شهر دیگری اعزام شود و یا به مسافرت برود، اقامتگاه او تغییر نخواهد کرد، بلکه در صورتی اقامتگاه مامور دولت تغییر می‌کند که براساس حکم کارگزینی به مکان دیگری بطور دائم منتقل گردد.

د) اقامتگاه افراد نظامی

طبق ماده 1008 قانون مدنی، اقامتگاه افراد نظامی که در ساخلو (پادگان) هستند محل ساخلو آنهاست.

ه) اقامتگاه خدمه

طبق ماده 1009 قانون مدنی، اگر اشخاص کبیر، که معمولا نزد دیگری کار یا خدمت می‌کنند، در منزل کافرما یا مخدوم خود سکونت داشته باشند، اقامتگاه آنها همان اقامتگاه کارفرما یا مخدوم آنها خواهد بود.

3. اقامتگاه انتخابی یا قراردادی

اقامتگاه انتخابی یا قراردادی اقامتگاه خاصی است که طرفین معامله برای اجرای تعهدات یا دعاوی ناشی از قرارداد یا ابلاغ اوراق دادرسی مربوط به آن انتخاب می‌کنند. اقامتگاه قراردادی غالبا محلی است که شخص به آن بستگی پایداری ندارد و فقط اراده طرفین قرارداد است که به آن عنوان اقامتگاه می‌دهد و این اقامتگاه تنها در مورد قرارداد مربوط منشا اثر است.

طبق ماده 1010 قانون مدنی، اگر ضمن معامله یا قرارداری طرفین معامله یا یکی از آن‌ها برای اجرای تعهدات حاصله از آن محلی غیر از اقامتگاه حقیقی خود انتخاب کرده باشد نسبت به دعاوی راجع به آن معامله، همان محلی که انتخاب شده است اقامتگاه او محسوب خواهد شد و همچنین است در صورتی که برای ابلاغ اوراق دعوی و احضار و اخطار محلی را غیر از اقامتگاه حقیقی خود معین کند.

آثار تعیین اقامتگاه انتخابی

انتخاب اقامتگاه، چنانکه از ماده 1010 قانون مدنی بر می‌آید، دارای آثار حقوقی ذیل است:

1) برای دادگاه اقامتگاه انتخابی، جهت رسیدگی به اختلافات مربوط به قرارداد، ایجاد صلاحیت می نماید و خواهان را از رجوع به دادگاه اقامتگاه خوانده معاف می دارد.

2) به شخصی که احیانا اقامتگاه انتخابی شخص دیگری نزد او تعیین شده است، وکالت می دهد که اوراق دادرسی را به جای صاحب اقامتگاه دریافت کند و ابلاغ اوراق مزبور به اقامتگاه انتخابی به منزله ابلاغ اوراق به اقامتگاه حقیقی شخص است.

3) هر گاه محل سکونت یا مرکز مهم امور شخص تغییر یابد و حتی اگر متعهدله نیز از اقامتگاه جدید اطلاع یابد، اصولا اقامتگاه انتخابی قبلی معتبر خواهد بود، مگر اینکه شخص، اقامتگاه انتخابی جدیدی بر طبق مقررات تعیین کرده باشد.

[ مقاله مرتبط: طلاق در ایران با قوانین جدید ]